Opfer des 2. Weltkriegs Opfer des 2. Weltkriegs und der NS-Zeit auf dem Friedhof der Ev.-Luth. Kirchengemeinde Bad Bramstedt – Einladung zu einem Rundgang.
Friedhöfe sind überall im Land ein Spiegel unserer Geschichte, der individuellen von vielen Familien, aber auch von weltpolitischen Ereignissen und Katastrophen. Immer weniger von Ihnen, liebe Besucherinnen und Besucher des Friedhofs, haben persönliche Erinnerungen an die Zeit des Nationalsozialismus mit seinen Verbrechen, dem furchtbaren Zivilisationsbruch, die Kriegszeit bis 1945 und die ersten Jahre der Nachkriegszeit. Umso wichtiger ist es, das Echo dieser Zeit auf unserem Friedhof nicht nur in Ehren zu halten, sondern auch die Erinnerung an Täter und Opfer wach zu halten.
Im Norden der Stadt erinnert ein durch seine Schlichtheit beeindruckendes Denkmal, geschaffen 1957 durch den Gartenarchitekten Gustav Lüttge aus Hamburg, an die Kriegsjahre 1939 - 1945 ohne die Nennung einzelner Namen. 412 Namen finden sich auf der Südseite dieses Friedhofs auf kleinen Findlingen. Sie stehen für die erhalten gebliebenen Kriegsgräber, ohne dass wir als Besucher mehr über sie erfahren. Auch deshalb wurde bereits damals entschieden, die Namen in zwei großen Büchern hier in der Gedächtniskapelle aufzubewahren – siehe Abbildung unten. Darunter sind viele Frauen, die auf der Flucht oder danach im Influx-Krankenhaus, der späteren Rheumaklinik, starben.
Der Erinnerungsstein mit Worten des libanesischen Dichters Khalil Gibran in der Nähe der Kapelle zeugt außerdem davon, dass Verstorbenen oftmals auch ohne ein sichtbares Grab gedacht werden muss.
Zum Besuch der anderen Straßenseite der Glückstädter Straße sind Sie eingeladen.
Erfreulicherweise ist das Interesse an den dort sichtbaren, aber auch an den "verschwundenen" Namen ab den 2010er Jahren in der Bürgergesellschaft gestiegen. Beispielhaft sei das Engagement von Pastor em. Bernd Hofmann, des Journalisten Helge Buttkereit, des Historikers Uwe Fentsahm, von engagierten Bürger:innen aus Wiemersdorf und Vertreter:innen der Ev.-Luth. Kirchengemeinde Bad Bramstedt erwähnt.
Die Öffentlichkeit hat insbesondere seit 2018 das traurige Schicksal von 15 Babys und Kleinkindern polnischer, im Laufe des 2. Weltkriegs nach Schleswig-Holstein verschleppter Zwangsarbeiterinnen berührt. Neun Kinder wurden in der Zeit von 1943-1945 in Wiemersdorf im dortigen – damals sogenannten – "Ostarbeiter-Kinderheim" (im Ziegeleiweg) untergebracht und starben aufgrund ungenügender Ernährung und Pflege.
Bürokratische Vorgaben führten in den 50er Jahren des letzten Jahrhunderts dazu, dass nur die Grabsteine der volljährigen – ehemals so bezeichneten – "feindlichen Ausländer" erhalten geblieben sind. Aufgrund des Projekts, durch das auch diese Informationstafel aufgestellt wurde, sind die Namen der Kinder in einer rekonstruierten Grabanlage im Südteil des Friedhofes wieder sichtbar geworden. An der in Ihrer Nähe markierten Stelle ist auch ein Denkmal als Ergebnis eines Projektes von Schülerinnen und Schülern der Bad Bramstedter Gemeinschaftsschule Auenland vorgesehen.
Das "Massengrab" ist rekonstruiert.
Die schlechte Gesamtsituation in dieser – offiziell von NS-Funktionären als "Ausländerkinder-Pflegestätte" bezeichneten – Einrichtung hat dazu geführt, dass so viele Kinder wenige Tage oder Wochen nach der Geburt verstorben sind. Sechs weitere Kinder waren zumeist auf Bauernhöfen in der Umgebung Bad Bramstedts. Ihre Mütter sind in diesen Orten zur Zwangsarbeit bei einzelnen Bauern verpflichtet worden. Die Gräber dieser Kinder sind Ende der 1950er oder Anfang der 1960er Jahre entfernt worden, da sie offiziell nicht als Kriegsgräber galten und somit für die Grabpflege keine finanziellen Zuschüsse vom Bund flossen. Die erwachsenen Verstorbenen wurden dagegen innerhalb dieses Teils des Friedhofs umgebettet und mit namentlich gekennzeichneten Findlingen geehrt. Daher stehen für sie an dieser Stelle stellvertretend Findlinge ohne Namen:
Stefanie Blonska (geb. 02.09.1922 in Polen, gestorben in Föhrden-Barl am 18.03.1942)
Ludwik Blaschtschik (geb. 07.06.1906 in Polen, gestorben in Hagen am 02.08.1943)
Henry Hetner, geb. am 13.09.1943 in Kaltenkirchen, gestorben in Wiemersdorf am 05.01.1944, Sohn einer polnischen Zwangsarbeiterin
Anna Prokopiak, geb. am 11.02.1944 in Bad Segeberg, gest. in Bad Bramstedt am 27.02.1944, Tochter einer poln. Zwangsarbeiterin. Auf dem noch erhaltenen Grabstein war fälschlicherweise 1924 angegeben, wodurch Anna als Erwachsene erschien und das Grab umgebettet wurde.
Ursula Nadanyuska, geb. am 15.02.1944 Neumünster, gestorben in Fuhlendorf am 15.03.1944, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Adam Potowski (geb. 11.12.1924 in Polen, gestorben in Weddelbrook am 20.08.1944)
Johann Marciniak, geb. am 02.07.1944 in Gadeland, gestorben in Wiemersdorf am 03.09.1944, Sohn einer polnischen Zwangsarbeiterin
Julek Polzik, geb. am 23.02.1944 Weddelbrook, gestorben in Wiemersdorf am 25.09.1944, Sohn einer polnischen Zwangsarbeiterin
Janina Posluschny, geb. am 04.04.1944 in Bad Segeberg, gestorben in Wiemersdorf am 01.10.1944, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Irene Gryglak, geb. am 23.08.1944 in Wiemersdorf, gestorben in Wiemersdorf am 01.10.1944, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Jan Stanisch, geb. am 07.03.1944 in Bad Segeberg, gestorben in Wiemersdorf am 04.10.1944, Sohn einer polnischen Zwangsarbeiterin
Stanislaus Watczyk, geb. am 30.03.1944 in Neumünster, gestorben in Wiemersdorf am 03.10.1944, Sohn einer polnischen Zwangsarbeiterin
Nikolei Terin, gestorben am 07.11.1944 (24 Jahre alt, sowj. Kriegsgefangener, Radiotechniker aus Moskau, Kriegsgefangenen-Arbeitskommando 1308 Neumünster),
Ella Wowk, geb. am 06.10.1943 in Kaltenkirchen, gestorben in Wiemersdorf am 23.11.1944, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Lepczynska (ohne Vornamen), geb. am 27.11.1944 in Bimöhlen, gestorben in Bimöhlen am selben Tag, "totgeborenes Mädchen", Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Sergej Litowtschenko (geb. am 25.09.1882 in der Sowjetunion, gestorben im Reservelazarett Bad Bramstedt am 04.12.1944), landwirtschaftlicher Arbeiter aus Armstedt
Nina Busom, geb. am 02.01.1945 in Neumünster, gestorben in Wiemersdorf am 29.01.1945, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Hedwig Tyra, geb. am 22.03.1945 in Föhrden-Barl, gestorben in Föhrden-Barl am 22.04.1945, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Wladislaw Nowaki (geb. 09.09.1918 in Polen, gest. in Fuhlendorf am 03.04.1945)
Hamid Schamido (geb. am 09.03.1922 in der Sowjetunion, gest. 13.04.1945), Häftling des KZ Hamburg-Fuhlsbüttel, erschossen am Südrand von Bad Bramstedt bei einem "Evakuierungs-marsch“ (Todesmarsch) von Hamburg in das "Arbeitserziehungslager" Kiel-Russee
Christine Nadanyuska, geb. am 25.02.1945 in Neumünster, gestorben in Fuhlendorf am 25.04.1945, Tochter einer polnischen Zwangsarbeiterin
Irene Kwasniewska, geb. am 19.12.1945 in Bad Bramstedt, gestorben in Bad Bramstedt am 27.02.1946, Tochter einer ehemaligen polnischen Zwangsarbeiterin
Jerzy Lewitzki (am 29.12.1945 gestorben im Reservelazarett Bad Bramstedt), polnischer Offizier
Unter Verwendung der Arbeits- und Forschungsergebnisse des Historikers Uwe Fentsahm.
Das Projekt wurde durch den Verein Holsteiner Auenland – LAG AktivRegion e.V. mit Mitteln der Gemeinschaftsaufgabe "Verbesserung der Agrarstruktur und des Küstenschutzes" des Bundes, des Landes und des Vereins auf Initiative des Ministeriums für Landwirtschaft, ländliche Räume, Europa und Verbraucherschutz des Landes Schleswig-Holstein gefördert.
Das "Ostarbeiter-Kinderheim" in Wiemersdorf (1943/45) als Beispiel für eine „Ausländerkinder-Pflegestätte“ in Schleswig-Holstein (Autor: Uwe Fentsahm), Link:
http://www.zwangsarbeiter-s-h.de/Ergebnisse/AKPS/AKPS-Wiemersdorf-1.htm
Victims of World War II and the Nazi era in the cemetery of Bad Bramstedt’s Evangelical-Lutheran Parish Church – invitation to a tour.
Cemeteries everywhere in the country reflect our history, as well the individual one of so many families as the history of world events and catastrophes. An increasingly fewer number of you, the visitors of this cemetery, carry personal memories of the era of National Socialism and its crimes, memories of the horrible rupture of civilization, memories of the wartime up to 1945 and memories of the first years of the post-war period. This makes it even so much more important not only to honor the reverberation of those times, but to keep the memories of the victims and their tormentors alive.
In the north of the town a monument, touching in its simplicity and created by landscape architect Gustav Lüttge of Hamburg in 1957, reminds of the years of war from 1939 to 1945 without mentioning any individual names. In the southern part of this cemetery, one finds 412 names on small boulders. They represent war graves preserved, but without providing any more information. That is why it was decided way back when to keep the names in two large books right here in the memorial chapel, see image below. Many of those names are those of women who died fleeing from the war or at the - then - Influx Hospital, later to become the Rheumatism Infirmary.
The memorial stone with the words of Lebanese poet Khalil Gibran close to the chapel demonstrates that the memory of the deceased has to be kept frequently lacking a visible grave. You are invited to visit the other part of the cemetery across the street, too!
Fortunately, public interest in the names there visible, as well as in those that vanished is on the rise. This is exemplified by the engagement of pastor Bernd Hofmann, journalist Helge Buttkereit, historian Uwe Fentsahm and dedicated citizens and further members of the congregation of Bad Bramstedt’s Evangelical-Lutheran Parish Church.
The public was especially touched by the sad fate of 15 toddlers and babies of Polish forced laborers forcefully brought to Schleswig-Holstein in the course of the war. Nine of those children lived in Wiemersdorf at the then so called “Eastern Workers’ Childrens’ Home”, where they died of malnutrition and lack of care.
Bureaucratic requirements in the 50ies resulted in the sole preservation of the head-stones of adults, formerly labeled enemy aliens. In the course of the project, which put this very display up, the children’s names were made visible again on a reconstructed grave site in the cemetery’s southern part. Close to that spot there is a another memorial, the result of a school-project of one of Bad Bramstedt’s secondary schools Auenlandschule.
The "mass grave" is reconstructed.
Poor conditions in this institution – officially labeled as Alien Children Care Facility by the NS-officials – led to the death of so many children within days or weeks after having been born. Six more children died on farms in the vicinity of Bad Bramstedt. Their mothers were forced-labor conscripts there and the children’s graves were removed at the end of the 50ies or the beginning of the 60ies, since officially they were not recognized as war graves and accordingly no governmental subsidies were paid. But the deceased adults’ graves were relocated inside this part of the cemetery and marked by boulders showing their names.
Stefanie Blonska (born 02/09/1922 in Poland, died in Föhrden-Barl on 03/18/1942)
Ludwik Blaschtschik (born 06/07/1906 in Poland, died in Hagen on 08/02/1943)
Henry Hetner, born 09/13/1943 in Kaltenkirchen, died in Wiemersdorf on 01/05/1944, son of a Polish forced laborer
Anna Prokopiak, born 02/11/1944 in Bad Segeberg, died in Bad Bramstedt on 02/27/1944, daughter of a Polish forced laborer. The still-existing gravestone falsely listed her birth year as 1924, which caused her to be considered an adult and the grave was relocated.
Ursula Nadanyuska, born 02/15/1944 Neumünster, died in Fuhlendorf on 03/15/1944, daughter of a Polish forced laborer
Adam Potowski (born 12/11/1924 in Poland, died in Weddelbrook on 08/20/1944)
Johann Marciniak, born 07/02/1944 in Gadeland, died in Wiemersdorf on 09/03/1944, son of a Polish forced laborer
Julek Polzik, born 02/23/1944 Weddelbrook, died in Wiemersdorf on 09/25/1944, son of a Polish forced laborer
Janina Posluschny, born 04/04/1944 in Bad Segeberg, died in Wiemersdorf on 10/01/1944, daughter of a Polish forced laborer
Irene Gryglak, born 08/23/1944 in Wiemersdorf, died in Wiemersdorf on 10/01/1944, daughter of a Polish forced laborer
Jan Stanisch, born 03/07/1944 in Bad Segeberg, died in Wiemersdorf on 04/10/1944, son of a Polish forced laborer
Stanislaus Watczyk, born 03/30/1944 in Neumünster, died in Wiemersdorf on 03/10/1944, son of a Polish forced laborer
Nikolei Terin, died on 11/07/1944 (24 years old, Soviet prisoner of war, radio technician from Moscow, Prisoner of War Labor Detachment 1308 Neumünster)
Ella Wowk, born on October 6th, 1943 in Kaltenkirchen, died in Wiemersdorf on November 23rd, 1944, daughter of a Polish forced laborer
Lepczynska (no first name), born on November 27th, 1944 in Bimöhlen, died in Bimöhlen on the same day, "stillborn girl", daughter of a Polish forced laborer.
Sergej Litowtschenko (born on September 25th, 1882 in the Soviet Union, died in the Reserve Hospital Bad Bramstedt on December 4th, 1944), agricultural worker from Armstedt.
Nina Busom, born on January 2nd, 1945 in Neumünster, died in Wiemersdorf on January 29th, 1945, daughter of a Polish forced laborer.
Hedwig Tyra, born on March 22nd, 1945 in Föhrden-Barl, died in Föhrden-Barl on April 22nd, 1945, daughter of a Polish forced laborer.
Wladislaw Nowaki (born on September 9th, 1918 in Poland, died in Fuhlendorf on April 3rd, 1945).
Hamid Schamido (born on March 9th, 1922 in the Soviet Union, died on April 13th, 1945), prisoner of the KZ Hamburg-Fuhlsbüttel, shot on the southern outskirts of Bad Bramstedt during an "evacuation march" (death march) from Hamburg to the "Arbeitserziehungslager" Kiel-Russee.
Christine Nadanyuska, born on February 25th, 1945 in Neumünster, died in Fuhlendorf on April 25th, 1945, daughter of a Polish forced laborer.
Irene Kwasniewska, born on December 19th, 1945 in Bad Bramstedt, died in Bad Bramstedt on February 27th, 1946, daughter of a former Polish forced laborer.
Jerzy Lewitzki (died on December 29th, 1945 in the Reserve Hospital Bad Bramstedt), Polish officer.
Using the research results of historian Uwe Fentsahm.
Ofiary II wojny światowej i czasów nazistowskich na cmentarzu parafialnym Bad Bramstedt – Zaproszenie na spacer.
Cmentarze są w całym kraju zwierciadłem naszej historii, zarówno indywidualnej wielu rodzin, jak i światowych wydarzeń i katastrof. Coraz mniej z Was, drodzy odwiedzający cmentarz, ma osobiste wspomnienia z czasów narodowego socjalizmu, z jego zbrodniami, straszliwymi przełomami cywilizacyjnymi, czasem wojny do 1945 r. i pierwszych latach powojennych. Dlatego tak ważne jest, aby nie tylko szanować dziedzictwo tamtej epoki na naszym cmentarzu, ale również utrzymywać pamięć o sprawcach i ofiarach.
Na północy miasta znajduje się imponujący swoją prostotą pomnik, stworzony w 1957 roku przez architekta krajobrazu Gustava Lüttge z Hamburga, upamiętniający lata wojny 1939-1945 bez wymieniania konkretnych nazwisk. 412 nazwisk znajduje się na południowej stronie tego cmentarza na małych kamieniach. Stanowią one ocalałe groby wojenne, bez większej informacji dla nas jako odwiedzających. Z tego powodu już wtedy zdecydowano, że nazwy będą przechowywane w dwóch dużych księgach tutaj, w kaplicy pamięci – patrz rysunek poniżej. Wśród nich jest wiele kobiet, które zginęły uciekając lub później w szpitalu Influx, późniejszej klinice reumatologicznej.
Kamień pamiątkowy z słowami libańskiego poety Khalila Gibrana w pobliżu kaplicy świadczy również o tym, że zmarłym często trzeba pamiętać nawet bez widocznego grobu. Zapraszamy do odwiedzenia drugiej strony ulicy Glückstädter Straße.
Na szczęście od lat 2010-tych zainteresowanie widocznymi tam, ale również "zaginionymi" nazwiskami wzrosło w społeczeństwie obywatelskim. Przykładem jest zaangażowanie emerytowanego pastora Bernda Hofmanna, dziennikarza Helge Buttkereit, historyka Uwe Fentsahma, zaangażowanych obywateli z Wiemersdorf i przedstawicieli parafii ewangelicko-luterańskiej Bad Bramstedt.
Opinia publiczna szczególnie od 2018 roku zwróciła uwagę na smutny los 15 niemowląt i małych dzieci polskich kobiet przymusowych robotnic, którzy podczas drugiej wojny światowej zostali porwani do Szlezwiku-Holsztynu. Dziewięć dzieci zostało umieszczonych w latach 1943-1945 w ówczesnym "domu dzieci ostarbeiter" (na Ziegeleiweg) w Wiemersdorf i zmarło z powodu niewystarczającej opieki i żywienia.
W latach 50. ubiegłego wieku wymogi biurokratyczne spowodowały, że zachowane zostały tylko nagrobki pełnoletnich - dawnych "wrogich obcokrajowców". Dzięki projektowi, który umożliwił także umieszczenie tej tablicy informacyjnej, imiona dzieci stały się ponownie widoczne w odtworzonym grobowcu na południowej części cmentarza. Na miejscu oznaczonym w pobliżu znajduje się również pomnik, który jest efektem projektu uczennic i uczniów szkoły społecznej Auenland w Bad Bramstedt.
"Masowe groby" zostały zrekonstruowane.
Zła sytuacja ogólna w tej instytucji, którą oficjalnie nazwali "Ochronką dla dzieci obcokrajowców" funkcjonariusze NS, doprowadziła do śmierci tak wielu dzieci kilka dni lub tygodni po urodzeniu. Sześć innych dzieci zmarło głównie na farmach w okolicy Bad Bramstedt. Ich matki zostały zmuszone do pracy przymusowej u poszczególnych rolników w tych miejscach. Groby tych dzieci zostały usunięte pod koniec lat 50. lub na początku lat 60. XX wieku, ponieważ nie uważano ich oficjalnie za groby wojenne, a tym samym nie przysługiwały na ich opiekę finansowe dotacje rządu. Zmarłych dorosłych przeniesiono natomiast do tego samego obszaru cmentarza i uhonorowano je kamieniami z napisami.
Dlatego w ich imieniu w tym miejscu stoją kamienie bez imienia, tu kursywą na liście:
Stefanie Blonska (urodzona 02.09.1922 w Polsce, zmarła w Föhrden-Barl 18.03.1942)
Ludwik Blaschtschik (urodzony 07.06.1906 w Polsce, zmarł w Hagen 02.08.1943)
Henry Hetner, urodzony 13.09.1943 w Kaltenkirchen, zmarł w Wiemersdorf 05.01.1944, syn polskiej robotnicy przymusowej
Anna Prokopiak, urodzona 11.02.1944 w Bad Segeberg, zmarła w Bad Bramstedt 27.02.1944, córka polskiej robotnicy przymusowej. Na zachowanym nagrobku błędnie podano rok 1924, przez co Anna została uznana za dorosłą i grób został przeniesiony.
Ursula Nadanyuska, urodzona 15.02.1944 Neumünster, zmarła w Fuhlendorf 15.03.1944, córka polskiej robotnicy przymusowej
Adam Potowski (urodzony 11.12.1924 w Polsce, zmarł w Weddelbrook 20.08.1944)
Johann Marciniak, urodzony 02.07.1944 w Gadeland, zmarł w Wiemersdorf 03.09.1944, syn polskiej robotnicy przymusowej
Julek Polzik, urodzony 23.02.1944 Weddelbrook, zmarł w Wiemersdorf 25.09.1944, syn polskiej robotnicy przymusowej
Janina Posluschny, urodzona 04.04.1944 w Bad Segeberg, zmarła w Wiemersdorf 01.10.1944, córka polskiej robotnicy przymusowej
Irene Gryglak, urodzona 23.08.1944 roku w Wiemersdorf, zmarła 01.10.1944 roku w Wiemersdorf, córka polskiej robotniczej przymusowej
Jan Stanisch, urodzony 07.03.1944 roku w Bad Segeberg, zmarł 04.10.1944 roku w Wiemersdorf, syn polskiej robotniczej przymusowej
Stanisław Watczyk, urodzony 30.03.1944 roku w Neumünster, zmarł 03.10.1944 roku w Wiemersdorf, syn polskiej robotniczej przymusowej
Nikołaj Tierin, zmarły 07.11.1944 roku (24 lata, sowiecki jeńiec wojenny, technik radiowy z Moskwy, Komenda Robót Przymusowych dla Jeńców Wojennych 1308 w Neumünster)
Ella Wowk, urodzona 06.10.1943 roku w Kaltenkirchen, zmarła 23.11.1944 roku w Wiemersdorf, córka polskiej robotniczej przymusowej
Lepczyńska (bez imienia), urodzona 27.11.1944 roku w Bimöhlen, zmarła w Bimöhlen tego samego dnia, "martwo urodzona dziewczynka", córka polskiej robotniczej przymusowej
Siergiej Litowczienko (urodzony 25.09.1882 roku w Związku Radzieckim, zmarł w rezerwowym szpitalu wojskowym w Bad Bramstedt 04.12.1944 roku), pracownik rolny z Armstedt
Nina Busom, urodzona 02.01.1945 roku w Neumünster, zmarła 29.01.1945 roku w Wiemersdorf, córka polskiej robotniczej przymusowej
Hedwig Tyra, urodzona 22.03.1945 roku w Föhrden-Barl, zmarła 22.04.1945 roku w Föhrden-Barl, córka polskiej robotniczej przymusowej
Władysław Nowaki (urodzony 09.09.1918 roku w Polsce, zmarł w Fuhlendorf 03.04.1945 roku)
Hamid Szamido (urodzony 09.03.1922 roku w Związku Radzieckim, zmarł 13.04.1945 roku), więzień obozu koncentracyjnego Hamburg-Fuhlsbüttel, zastrzelony na południowym krańcu Bad Bramstedt podczas "marszu ewakuacyjnego" z Hamburga do "obozu pracy" Kiel-Russee
Christine Nadanyuska, urodzona 25.02.1945 roku w Neumünster, zmarła 25.04.1945 roku w Fuhlendorf, córka polskiej robotniczej przymusowej
Irene Kwasniewska, urodzona 19.12.1945 roku w Bad Bramstedt, zmarła w Bad Bramstedt 27.02.1946 roku, córka byłej polskiej przymusowej robotniczej.
Jerzy Lewitzki (zmarły 29.12.1945 roku w Szpitalu Rezerwowym w Bad Bramstedt), polski oficer.
Z wykorzystaniem wyników badań i pracy historyka Uwe Fentsahma.
